header image
Home arrow Diaspora arrow Last Jews of Rhodes
De laatste joden van Rhodos PDF Print E-mail


Rhodos is het Griekse eiland met de meeste uren zon. Honderden toeristen passeren dagelijks La Juderia, het joods kwartier. Daar woonden ooit 5000 joden, nu nog slechts 37. Toch wordt er alles aan gedaan om het verleden in stand te houden. ' We mogen nooit vergeten waar onze ouders vandaan komen,' zegt Samuel Angel, conservator van het joods museum.

Samuel Angel

La Juderia verschilt op het eerste gezicht niet van de andere wijken in de oude stad en ook het Holocaust gedenkteken op het Plein van de Joodse Martelaren valt niet meteen op. Het gedenkteken, dat onthuld werd op 23 juni 2003, is een herinnering aan de joodse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Het joods museum ligt achter de Kahal Shalom synagoge, een beetje verscholen in een zijstraatje. In de synagoge word ik hartelijk begroet door Samuel Angel (62), de conservator van de synagoge en het museum. 'I have direct access to the master above,' verwijst hij al lachend naar zijn naam.

Image
Samuel Angel - Joods Museum Rhodos
Samuel, een kleine gezette man met een keppeltje op zijn hoofd, wil me graag rondleiden. De Kahal Shalom synagoge, opgetrokken in 1577, is als enige overgebleven van de vier synagogen die Rhodos vroeger telde. Het joods museum, dat tien jaar geleden voor het eerst zijn deuren opende, is gevestigd in de vroegere gebedsruimte voor vrouwen.  ‘Je hebt geluk,’ zegt hij, ‘het museum is pas enkele dagen geleden opnieuw geopend na renovatiewerken.’ Werkmannen leggen de laatste hand aan de ruimte die de geschiedenis van de joodse inwoners bewaart. ‘De joden hier sterven uit,’ zegt Samuel. ‘Maar hun geschiedenis mag niet vergeten worden. De heropening van dit museum is een begin.’
   De geschiedenis van de joodse gemeenschap gaat terug tot de tweede eeuw vóór Christus volgens Samuel. In de twaalfde eeuw woonden er 400 joden op het eiland, maar in 1500 verbande Pierre d’Aubusson, grootmeester van de ridderorde van Johannes van Jeruzalem en tegenstander van het Ottomaanse rijk, alle joden die zich niet tot het christendom wilden bekeren. De Osmaanse Turken waren toleranter en de Turkse overheersing van 1522 tot 1912 heeft sporen nagelaten in de vorm van moskeeën en Turkse huizen. In 1522 nodigde de Ottomaanse sultan joden uit verschillende delen van zijn rijk uit in Rhodos een nieuwe gemeenschap te starten. Die nieuwkomers waren Sefardische joden. Ze hadden onderdak gevonden in het Ottomaanse rijk nadat ze tijdens de Reconquista, de christelijke herovering, uit Spanje en Portugal waren verdreven. Ze spraken Ladino, Judeo-Spaans, en ze brachten hun eigen cultuur en tradities mee.

Deportatie

Samuel neemt me mee door het museum. Aandenkens aan zijn ouders, zoals foto’s, briefkaarten en joodse klederdracht, zijn opgenomen in de collectie. Het geeft de rondleiding een erg persoonlijke en emotionele invalshoek. ‘Ik ben geboren in Belgisch Kongo, maar mijn ouders zijn afkomstig van Rhodos,’ vertelt hij. In die tijd werd Rhodos bezet door het Italië van Mussolini. ‘Tijdens de depressie tussen Wereldoorlog I en II verlieten vele joden het eiland op zoek naar betere economische kansen en emigreerden naar verschillende uithoeken van de wereld. Anderen zijn weggegaan na de invoering van de rassenwetten door de fascistische regering van Italië. Mijn ouders vertrokken naar Belgisch Kongo en trouwden er.’
   Samuel heeft een groot deel van zijn leven in Kongo gewoond. In 1960 ging hij naar Zuid-Afrika en daar leerde hij zijn vrouw kennen. Samuel heeft jaren gewerkt als mechanisch ingenieur. Hij is nu met pensioen en hij is teruggekeerd naar zijn joodse roots in Rhodos.

Image
Rhodos - Joods Museum
We staan stil bij foto’s van joden die tijdens de Tweede Wereldoorlog werden gedeporteerd.  In 1943 werd Rhodos overgenomen door de Duitsers en op 23 juli 1944 werden 1673 leden van de overblijvende joodse gemeenschap gedeporteerd naar Auschwitz. Slechts 151 van hen overleefden de gruwel. Samuel zucht. ‘Het was echt zinloos. Mijn moeder verloor twee zussen tijdens het bombardement van de geallieerden op Rhodos in 1944. Mijn oude grootmoeder werd naar Auschwitz gedeporteerd.’ Intussen heeft een Nederlandse familie zich bij ons gevoegd. Het wordt al snel duidelijk dat ze joodse roots hebben. De tranen schieten de moeder in de ogen als Samuel vertelt over zijn grootmoeder. Achteraf komt de dochter van de vrouw Samuel bedanken, omdat hij de herinnering in stand houdt.
   ‘Vorig jaar kwamen hier 27.000 toeristen over de vloer,’ zegt Samuel. ‘De meesten komen in de zomer, want in de winter is het een spookstad. Ik ontmoet verschillende mensen, zowel joden als niet-joden. Ik vertel hen graag over de joodse geschiedenis hier, want velen weten er niets over. Ze associëren Rhodos niet met joden.’

Pijnlijke herineringen

Op dit moment leven nog vijf families in het joodse kwartier. Twee daarvan zijn immigranten uit Israël. Samuel stelt voor om een tochtje door het joods kwartier te maken. ‘Eén vrouw die de horror van Auschwitz overleefde, is naar Rhodos teruggkeerd. Ze woont vlak achter de synagoge.’ Samuel wijst naar een klein huis. ‘Ze sukkelt al een tijdje met haar gezondheid. Haar familie is overgevlogen om haar bij te staan in haar laatste momenten.’ Af en toe komt er nog een joodse man uit Rome. Sami Modiano is één van de overlevenden van Auschwitz. ‘Eén keer per jaar komt hij naar Rhodos om herinneringen op te doen.’
   De middagzon brandt op de straatstenen. In de smalle straatjes van het joodse kwartier is haast geen levende ziel te bekennen. Enkel een oudere man zit de krant te lezen in de schaduw. Ik vraag me af of er hier ooit nog een revival van de joodse gemeenschap zal komen. ‘Helemaal niet,’ zegt Samuel. 'Na de Tweede Wereldoorlog zijn de meeste joden uit Rhodos geëmigreerd naar de Verenigde Staten of naar Zuid-Afrika. De herinneringen waren te pijnlijk. In Rhodos was er niets meer, en er is nog steeds niets.’

Emotionele taferelen

Een taxichauffeur brengt me naar de joodse begraafplaats in het nieuwe gedeelte van Rhodos-stad. Het is één van de oudste en best onderhouden joodse begraafplaatsen ter wereld, met grafstenen die teruggaan tot het begin van de 16de eeuw. Recent werden er ongeveer 400 oude joodse stenen gerestaureerd.  

Image
Grafstenen - Joodse begraafplaats Rhodos
Het is een kalme voormiddag. Op vele joodse graven liggen stenen. Zo willen de joden hun doden eren, want stenen kunnen weer en wind doorstaan. De opvallend grote begraafplaats wordt onderhouden door Admes. Voordien werkte hij in de hotelsector. Het is echt een wereld van verschil. Zijn nieuwe job is werk in eenzaamheid. De Griek Admes is niet van joodse afkomst, maar hij kent zijn geschiedenis. ‘De joodse begraafplaats bevond zich oorspronkelijk in de oude stad, maar toen Rhodos onder Italiaans fascistisch bewind kwam, vonden de Italiaanse bezetters dat de begraafplaats alleen maar stoorde en daarom werd ze hierheen verplaatst.’
   Nog steeds spelen hier zich emotionele taferelen af volgens Admes. ‘Onlangs ontmoetten twee joodse vrouwen elkaar op dit kerkhof. Ze hadden in hetzelfde concentratiekamp gezeten en ze hadden het overleefd, zonder dat ze het van elkaar wisten. Het was een emotioneel weerzien.’
   Ik denk terug aan de woorden van Samuel in het joodse museum bij de Kahal Shalom synagoge. Waarom is het zo belangrijk dat het joodse verleden bewaard blijft op Rhodos? ‘Joden moeten hun roots kennen,’ zegt Samuel. ‘We mogen nooit vergeten waar onze ouders vandaan komen. Het is ook een herinnering aan de joden die in de concentratiekampen werden vermoord. De wereld moet weten dat Rhodos een prominente joodse gemeenschap had. Het is een hele opgave, want zelfs de lokale Grieken op dit eiland weten soms weinig of niets van ons bestaan af.’   

Tekst & foto's - Jana Boeynaems